Семей – Ертістің бойын жайлаған қала

Будда шіркеулерінің орнында салынған

Мұны қаланың атауы растайды—Семипалатинск. Ол жеті буддалыққ алмақ храмдарының атына берілген, олар жоңғардың Доржинкит қонысынан алыс емес жерде өмір сүрген. Бұл туралы орыс зерттеушілері XVII ғасырдың басында жазған.

1734 жылы зерттеуші Г.Ф. Миллер сарайлардың жартылай бұзылғанын анықтаған: «Жеті-Палат»депаталған мекен Ертіс өзенінің шығыс бөлігінде орналасқан. Қалмақ тароны Дархан-Зорджин-Кит (моңғол тілінде) депатайды. Оның қашан болғанын ешкім білмейді. Түменде мен мұрағаттан патша Михаил Федоровичтің 1725 (1616) жылы 25 қазандағы алғыс хатын таптым, онда бұл ғимараттарды«тасмешіттер»депатаған. Бәлкім олар осы дәуірге жататын шығар. Материалдарға сәйкес, оларды ежелгі деп айту қиын. Алғыс хаттың өзінде осы сарайдың көне заманнан келе жатқаны туралы айтылсада, мен оған асаназар аудармай, оның ерте заман ғажатқыз басем».

Бекінісінің құрылысы алтын дүрлікпесіне байланысты

XVIII ғасырдың басында осы жеті буддалық палаттардың маңында Яркенд өзені болды деген аңыз болған. Ондағы алтынның көп болғаны соншалық, оны кілем мен шығаруға мүмкін болған. Алтынға толы аймақ туралы хабар Сібір губернаторы Матвей Гагаринге жеткен. Ол император Петр Біріншіден Ертіс өзеніне экспедиция жасауға рұқсат алады.

Бес жыл бойы қазіргі Семей айналасында алтын жаппай іздестірілді. Уақыт өтіп жатты, алтын табылар емес, сондай-ақ, аңыздағы Яркент қаласының іздеріде табылмаған. Алтын толы аймақ туралы аңыздар мен өтірік әңгімелер бір аз адамдық инағаны сөзсіз. Ал айда Семей маңышынында алтын қорына бай болып шыққан! Бүгінде бағалы металл сегізкен орнында өндіріліп жатыр.

Мекен-жайын төрт рет ауыстырған

Тарихшылар Семей қаласының негізі 1718 жылы қаланғанын жазады. Бірақ бұл біз білетін әрі біз үйренген Семей емес. Ол кезде қамал қазіргі қаладан өзен ағысының бойымен 18 шақырым жерде орналасқан. Ол сайда орналасқан, кез келген жау төбеден бақылай алатын болған. Сондай-ақ, Ертіс өзенінің арнасы тасып, біраз жұртты әбігерге салатын болған.

Сол себепті Семипалатинск қамалының орнын ауыстыруға тура келген. Алайда екінші және үшінші орындары да сәтсіз болып шықты. Тек 1780 жылы қамалдың негізі орны бекітілді, ол қазіргі Семей қаласы орналасқан жер. Барлығы да инженерге (капитан И.Г. Андреев) байланысты. Ол қаланы қайта тұрғызып қана қоймай, көпір салып, әскери бекіністердің жоспары мен картасын сызған.

Семейдің алғашқы орны бүгінде қалалықтардың демалыс уақытын өткізетін орын болған. Ол Ертіс жағасындағы қарағайлы орманда орналасқан. Ал төртінші бекініс  –  Семей.

Бұрын құмды қала атаған

Саяхатшы әрі америкалық журналист Кеннан былай деп жазған: «Бір жарым сағат серуендеу кезінде бірде — бір жасыл алаң көрмедім, ағаштар мен бұталар да жоқ. Аяғымызды 5-6 фунт болатын құмның үстінде сүйретіп жүруге туралы келді». Ал Григорий Николаевич Потанин Семейді шығыстық Одесса деп атаған. Ол «қаланың Сібірдегі басқа қалалардан айырмашылығы жер мен көктей» екенін жазды. Семей — бұл ортаазиялық шекарадағы Одесса. Алайда бұл теңеуім сынға ұшырауым мүмкін… Оның Одессаға ұқсайтын тек бір жері ғана бар — адам төзгісіз шаңды дауылы, осы себептен жергілікті тұрғындары оны «құм салғыш» деп атаған.

Қазақ  футболының  отаны

Қазақстанда футболдың Семейден, Қазақстан футболының отаны болып жалпылай танылған қаладан арна тартқандығы ешқандай күмәнсіз тарихи артефактілермен, құжаттармен және куәліктермен нақтылана түседі.

Құжаттық негізде 1912-1913 жылдары Қазақстанда алғашқы футбол клубтары құрылғандығы дәлелденген: «Нептун», ССК (Семей спорттық кружогы), «Ярыш», «Олимп» және «Спорт». Мұны сол кезеңдегі баспасөз кесімді түрде айғақтайды:

«1912 жылы көктемде осы жерде (Семейде – автордың ескертуі) ағайынды Смороденниковтар ұйымдастырған, «Нептун» деген атаумен ойнайтын бірінші футбол командасы пайда болды. Өткен жаз бойы бір өзі ғана жаттығып, ойнады. 1913 жылдың басында Семейде футболға қызығушылар саны арта түсті. Гимназияшылар, студенттер, семинаршылар, сауда-өнеркәсіптік мекемелер қызметкерлері, ерікті-өрт сөндірушілер қоғамы командалары пайда болды. Футболдың бұлай тез дамуы және оған қызығушылар санының көбейе түсуі оның болашағы жарқын болатындығын меңзейді». («Къ спорту!», №35, 13.10.1913 ж.).

                    Аспалы көпір әлемдегі 17 ең үлкен көпір қатарында

Семей қаласындағы аспалы көпір — 2000 жылы 17 қазанда салынған. Ертіс өзені арқылы өтетін аспалы көпір құрылысының жобасын ұсынған жапондық Исакавадзима Харима Хеви Индастриз Компаниясы.

Семейдің көркіне көрік қосып, сәулетін арттырған бұл аспалы көпір — Тәуелсіздіктің төл туындысы.

Бұл көпір Ертістің арғы жағы мен бергі жағын ғана емес, Азия мен Еуропаны, қыр мен Сібірді жалғастырып жатыр.

SONY DSC

Көптеген адамның есінде Семипалатинск ядролық полигон ретінде сақталуына байланысты  атау 2007 жылы Семей болып өзгерді.

Жаңа атау жергілікті Семей-Тау төбесіне байланысты берілген. Айта кетейік, атауы өзгеруі сәтті болған, өйткені көне түркі тілінен аударғанда Семей «рухани орын» деп аударылады.

Семипалатниск ядролық полигонында 1989 жылға дейін 500-ге жуық ядролық сынақтар жүргізілген. Семейдегі аралда полигон құрбандарына арнайы орнатылған ескерткішке «Өлімнен де күшті» атауы берілген. Монументтің жоғарғы бөлігінде жарылыс көрсетілген, ал төменде қасіреттен баласын жауып қалған ана отыр. Құлыптастың төменгі бөлігінде мынадай мазмұнды үндеу жазылды: «Уа, жаратқан ие, біз көрген зұлматты енді ешкімнің басына бере көрме! Қасиетті Жер-Ананың қасіретті азалы үні әлі естіліп тұр!».

Ерлан АЙҚЫНҰЛЫ,

Semeytany 01.04.22