Дала өркениетінің ұлы есімдері

Ұлықбек обсерваториясы

Журналымыздың өткен №8 тамыз айындағы нөмірінде «Дала өркениетінің ұлы есімдері» атты айдарымызда Ұлықбек туралы қысқаша айтып өттік. Оқырман бұл нөмірде ғалымның обсерваториясы және иедресесі туралы мәлңметпен танысады.

Өзбекстанның Самарқан қаласындағы обсерватория. 1420 жылдары астроном Ұлықбек салған ол ислам әлеміндегі ең үздік обсерваториялардың бірі болып саналады.

Ұлықбек обсерваториясы, (Самарқанд обсерваториясы ретінде кеңінен танымал) математика және астрономия саласындағы жаңа ашылулардағы ең маңызды обсерваторияларының бірі болып табылады.

Шахрухтың ұлы және Сұлтан Теймурдың немересі Ұлықбек 9 ғасырда Самарқанд билеушісі болды. Ұлықбек математика мен астрономияны өте жақсы білген. Ол көптеген маңызды астрономдарды оқыды. Көптеген тарихшылар Самарқанд немесе Ұлықбек обсерваториясы кезінде болған оқиғалардың даталарын анықтауға тырысты.

Джамашид әл-Кашидің Ұлықбектің атасына жазған хаттарынан Ұлықбектің Марага обсерваториясына келуі оған қалай әсер еткенінен көруге болады. Бұл Ұлықбектің Самарқан қаласының өзгеруіне және оның математикалық бағытына әсер етуі мүмкін. Ұлықбек обсерваториясының құрылысында саяси, экономикалық, әскери, әлеуметтік және тіпті коммерциялық себептер сияқты басқа да мәселелер рөл атқаруы мүмкін.

Ол осы обсерваторияны, сондай-ақ Самарқандтағы медресені салуға көмектесу үшін

білікті математиктер мен астрономдарды шақырды. Қонақтар арасында Гият әль-Дин Жәмшид әль-Қаши, Муин әль-Дин әль-Каши, Салах әль-Дин Қазы Заде Руми және Әли Кусиджи бар еді. Обсерваторияға 60-тан астам математиктер мен астрономдар шақырылды. Жамшид әль-Қаши обсерваторияның бірінші директоры болып тағайындалды. Әль-Қаши қайтыс болғаннан кейін, Қазы Заде Руми обсерваторияның директоры болды. Қазы Заде қайтыс болғаннан кейін, Ала әд-Дин Әли әл-Құсшы обсерваторияны соңғы директор ретінде басқарды. Самарқанд обсерваториясы астрономдар мен математиктердің жаңа ашылуларды іздеуде бірлесіп жұмыс істейтін орны болды.

Ұлықбек обсерваториясын Насыруддин әт-Туси құрастырған. Марага обсерваториясының жоспарына сәйкес салынған. Ұлықбек обсерваториясында ең үлкен квадрант принципі қондырғысы болды. Ғимарат биік болмады, бірақ шеңбер доғасының максималды мөлшеріне рұқсат етілді. Бұл құрылғы мұқият бағдарланған және доғасы өте дәл масштабталған болатын. Бұл құрылғы өте әмбебап болды. Ол күнді көкжиектен, жұлдыздың биіктігінен және басқа планеталардан дәл өлшей алды. Жылдың ұзақтығы, планеталар мен тұтылулар кезеңі осы құрылғы арқылы өлшенді. Ұлықбек планеталарының өлшемдері бүгінгі өлшеммен тығыз байланысты, бұл бізге құрылғының таңқаларлық дәлдігін көрсетеді.

Ұлықбек обсерваториясына бүгін келген адамдар мәрмәр квадрантының іргетасы мен көмілген бөлігін ғана көре алады. Бұл обсерваториядан қалған жалғыз түпнұсқа қалдықтар. Обсерваторияның құлдырауы Ұлықбекті діншілдердің үгіттеуімен Ұлықбектің өз баласы Әбдел-Латифтың жендеттері қылышпен шауып өлтіруі. Ұлықбектің өлімі обсерваторияда тәртіпсіздік тудырды. Обсерватория жойылып, ондаған талантты астрономдар мен математиктер шығарылды. 1908 жылы орыс археологы Василий Вяткин обсерваторияның қалдықтарын тапты.

Ұлықбек обсерваториясындағы ғылыми атмосфера

Жәмшид әл-Кәши XV ғасырдағы астрономия және математика ғылыми процестерімен байланысу үшін Самарқанға көшіп келгені белгілі. Әл-Қаши хаттарында әріптестерімен бірге талқылаған астрология проблемасы сипатталады.

Әл-Қашидің әкесіне жазған хатына сәйкес Ұлықбекпен бірге жаңашылдық жасалды. Секстант Фахри тастың бір бөлігі ойылған жартастың басында тұрды, сондықтан ғимарат аумақтың жұмсақ кірпіштерін ескергенде биік емес еді. Әль-Қаши мұны Марагамен салыстыра отырып, секстанттың жоғары болатындығын айтып, сонымен қатар Самарқандта орналасқан тегіс шатыр «құралдарды орналастыруға болатындығын» ескере отырып, ғылыми жетілдіруге ықпал етуі керек деді.

Самарқандтағы ғылыми атмосфера жалпы оқшаулау болды, өйткені әль-Қаши Птолемейдің әдіснамасын берік ұстануы және Марага обсерваториясының оқиғалары туралы хабардар еместігін сипаттайды. Алайда, обсерваторияға шақырылған ғалымдар мен студенттердің санының өсуі ұстанымды жеңілдетті.

Жәмшид әл-Кәшимен бірге оқитындардың бірі — Гератта, Египетте, Сирияда, Анадолы мен оған жақын аудандарда жұмыс тәжірибесі бар Юсуф Аллай болатын.

Ұлықбекті Әли Кусиджи сияқты бүгінде ұлы Осман математигі және астрономы саналатын басқа да ислам астрономдарымен байланыста болды.

Сондай-ақ, обсерваторияда музыка зерттеліп, оқытылғандығы айтылады. Музыка және математика сол кездегі ғалымдардың қызығушылығына ықпал еткен сияқты.

Математиканы дамытуда, әсіресе, Ұлықбек обсерваториясының бірінші меңгерушісі Жәмшид әл-Кәши еңбектерінің мәні зор болды. Ол математика тарихында бірінші болып ондық бөлшектреді ашты. Европада ондық бөлшек содан 150 жылдан кейін ғана мәлім болады. Шеңбер ұзындығының диаметрге қатынасын көрсететін тұрақты шама үшін ол 18 таңбасына дейін дұрыс тапты.

Ұлықбек сол кездегі ең жақсы астрономдардан тұратын орта құрды және олар мыңдаған жұлдыздардың жағдайын бақылап, есептеді.

Обсерватория құрылысы және сәулеті

Ұлықбек обсерваториясының сәулеті сол кезде салынған басқаларынан ерекшеленді. Ұлықбекке тәжірибелі сәулетші керек болғандықтан, ол Руми Қазы Задеге хабарласып, оған көмектесу үшін тәжірибелі сәулетшіні табуын өтінді. Обсерватория Марага обсерваториясынан кейін жасалды, олар обсерваторияның құрылысына жетекшілік ету үшін Насир ад-дин ас-Тусиді жалдады.

Ұлықбек обсерваториясы оның биіктігі төбесіне дейін есептегенде 30-33 м, диаметрі 46 метрдей. Мұнда телескоп ойлап табылғанға дейінгі негізгі аспап-құралдар — радиусы 40,2 м мәрмәрдан жасалған секстант, Күн және астрономиялық сағаттар, әр түрлі бұрыш өлшегіш дәлдігі жоғары құралдар болған. Аспаптың градустарға бөлінген төменгі бөлігі ғана сақталған. Аспап ені 2 м, тереңдігі 11 м шамасындағы орға орнатылып, негізгі бөлігі жер бетіне шығып тұрған. Бұлардың көмегімен бұрын мүмкін болмаған көптеген астрономиялық бақылаулар (экватордың эклиптикаға көлбеулігінің, прецессияның, жыл ұзақтығының дәл мәндерін табу, т.б.) жүргізілген.

Обсерватория үш қабаттан тұрды, барлық бақылаулар екінші және үшінші қабаттарда жасалды, олар көруге арналған көптеген аркалар болды. Обсерваторияның төбесі тегіс болды, бұл ғимараттың төбесінде құралдарды қолдануға мүмкіндік берді.

Ұлықбек Медресесі

Самарқанд қ-ндағы Регистан ансамблі құрамына кіретін сәулет өнері ескерткіші (1417 — 20). Ұлықбек Медресесі ғимараты шаршы жоспарда тұрғызылған. Оның әсем аркалы (биікт. 16,5 м) қасбеті еңселі порталмен көмкеріліп, Регистан алаңына қараған. Қшкі ауланы екі қабат їижра (шәкірттер тұратын бөлмесі) үйлері жиектей орналасты. Һижралар саны — 56 (қазір тек астыңғы қабаты ғана сақталған). Аула ортасында ашық галереялы айуаны бар. Медресеге кіре беріс бұрышта күмбезді 2 дәрісхана, төріне таман күмбезді қысқы мешіт орналасқан. Дәрісхана төбесін көмкерген 4 күмбез бен їижра үйлерінің үстіңгі қабаты, медресенің төрт бұрышындағы алып мұнараның біреуі сақталмаған. Ұлықбек Медресесі құрылысының әрбір бөлшегі бір-бірімен өзара жарасымды үйлесім тауып, оған жасалған әсем нақыш (мәрмәр жолақ, алуан түрлі жұлдыздар, геом. өрнек, т.б.) медресе ғимаратына салтанатты сипат береді. 20 ғасырда қирап бітуге айналған Ұлықбек Медресесі ғимаратын қалпына келтіру жұмыстары (1932 жылы М.Ф. Мауер, 1964 жылы Э.М. Гендельдің жобасы бойынша) жүргізілуі нәтижесінде халық игілігіне айналды. Құлауға айналған солтүстік – батыс (салмағы — 400 т; биіктігі — 33 м) және оңтүстік — шығыс (биіктігі — 32,7 м) мұнаралары жөнделді. Ұлықбек медресесі кезінде Орталық Азиядағы ең ірі оқу орны болған. Онда теологиямен қатар астрономия, философия, математика ғылымдарынан дәріс оқылды. Медресе ұстаздарының ішінде белгілі жұлдызшы Қазы Заде Руми және Ұлықбектің өзі де болды. Сонымен қатар Ұлықбек Бұхара (1417) және Ғиждуван қаласыннда да (1432 — 33 жылдары Бұхара облысы) медреселер салдырған.