Абай әулеті

       Қазақ тарихында, қазақ әдебиетінде әр тарихи тұлғаның орны ерекше. Өз заманында жұрт көзін ашып, қаламды қару қылған, қалам қайраткерлерінің бірі – Абай Құнанбайұлы болды. Абайдың ақындық күші, қазақ жазба әдебиетін қалыптастырушы, қазақ әдебиетінің жарық жұлдызы екеніне дау жоқ. Алайда, Абайдың адами және шығармашылық болмысы оның туған ортасы мен отбасынан, әулеттік негізінен ажырап қарастырылмайды.

Абай Тобықты руының ішіндегі Шыңғыс тармағынан шыққан, жеті атасынан би-шешен, батыр шыққан текті әулетке жатады. Оның арғы атасы Олжай батыр болса, атасы Өскенбай мен әкесі Құнанбай ел басқарған аға сұлтандар, би, қажылар болған. Құнанбай қажының ел ішіндегі реформалық қызметі, мешіт-медресе салуы, Меккеде қонақ үй тұрғызуы оның тарихи тұлға ретіндегі салмағын айғақтайды. Құнанбайдың төрт әйелі – Күңке (одан Құдайберді), Ұлжан (одан Тәңірберді, Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан), Айғыз (одан Халиолла, Смағұл, Кәмшат), Нұрғаным (ұрпақ қалмаған). Абай – Ұлжаннан туған төрт ұлдың екіншісі болған.

Абайдың анасы және әйелдері

Абайдың анасы Ұлжан – Шаншар руынан тарайды. Өз заманында шешендігімен, сабырлығымен, парасатымен ерекшеленген әйел. Абайдың әжесі – Зере халық аңыз-ертегілерінің шебері болған. Абайдың тәрбиесімен көбіне әжесі мен анасы айналысқан.  Абайдың үш әйелі болған. Олар: Ділдә, Әйгерім (Шүкіман), Еркежан.

Ділда – Абайдың алғаш атастырылып үйленген жары, одан Ақылбай, Әбдірахман, Мағауия, Әкімбай, Күлбадан, Райхан есімді балалары туған.

Әйгерім (Шүкіман) – Әншілік өнері Семей өңіріне жайылған, Абай сүйіп қосылған жары. Одан Тұрағұл, Мекайыл, Ізкайыл (Зікірия), Кенже есімді ұлдары мен қыздары дүниеге келген.

Еркежан – Абайдың інісі Оспанның жесірі. Әмеңгерлік жолымен Абайға қосылған. Одан ұрпақ болмаған.

Абайдың балалары

Ақылбай Абайұлы (1861-1904) – Абайдың тұңғышы. Домбырашы, әнші, ақын. «Дағыстан», «Зұлыс», «Жаррах батыр» поэмалары бар. Әкесінің тәрбиесінде болған. Шығармалары толық сақталмаған. Абайдың ақын балаларының алғашқысы.

Әбдірахман Абайұлы (1869-1895) – орысша оқыған, Петербург артиллериялық училищесін бітірген, ағартушы. Абайдың зор сенім артқан ұлдарының бірі. Әбдірахман атын жұрт Әбіш атап кеткен. Ол өкпе дертіне ұшырап, ерте қайтыс болған. Абайдың Әбішке «Әбірахман өлгенде (Арғы атасы қажы еді)», «Кешегі өткен ер Әбіш», «Әбірахман өлгенде», «Әбірахман өліміне», «Әбірахманға», «Әбірахман өлген соң өзіне айтқан жұбатуы (Бермеген құлға, қайтесің)», «Әбдірахманның әйелі Мағышқа Абайдың айтқан жұбатуы (Жылағанды тоқтатып)» жоқтау өлеңдерін арнаған.

Мағауия Абайұлы (1870-1904) – ақын, «Медғат-Қасым», «Еңлік-Кебек», «Абылай» поэмаларының авторы. Әкесі Абайдың ақын шәкірттерінің бірі. 1914 жылы әкесінен екі ай бұрын дүние салған.

Әкімбай Абайұлы (1866-1873) – Ділдәдан туған баласы. 7 жасында шетінеп кеткен. Абай бұл қазаны ауыр қабылдаған.

Күлбадан Абайқызы (1862-1932) – Абайдың бәйбешесі Ділдәдан туған тұңғыш қызы. Жас кезінде Семей орыс мектебінеде оқыған.

Райхан Абайқызы (1871-1896) – Абайдың бәйбішесі Ділдәдан туған қызы. Найман еліндегі Серікбай байдың  ұлы Құдайбергенге тұрмысқа шыққан. 1896 жылы қайтыс болған.

Тұрағұл Абайұлы (1875-1934) – Абайдың екінші  жары Әйгерімнен туған. Абайдың мұрасын алғаш жүйелеген балаларының бірі. Петербургте Абайдың алғашқы жинағын шығаруға көп көмегін тигізген. «Әкем Абай туралы» мемуарлық еңбегі – абайтанудағы алғашқы дереккөздердің бірі. Алаш қозғалысына қатысып, кеңестік билік кезінде қуғындалып, Шымкентте жер аудару кезінде қайтыс болған.

Мекайыл Абайұлы (1884-1931) – Абайдың екінші  жары Әйгерімнен туған. Абай мұрасын жатқа айтқан, ауылдағы оқығандардың бірі, кеңестік науқанда қуғынға ұшыраған. Ел ішінде шешендігімен, домбыра тарту шеберлігімен танылған. Саяси себептермен айдалып, қайтыс болған.

Ізкайыл (Зікірия) Абайұлы (1895-1929) – Абайдың екінші  жары Әйгерімнен туған , өнерлі, скрипкашы болған. Абайдың драмалық мұрасын сахнада насихаттауға қатысқан. «Еңлік–Кебек» пьесасының алғашқы орындаушыларының бірі ретінде тарихи маңызға ие.  34 жасында қайтыс болған.

Кенже Абайқызы (1901-1932) – Абайдың кенже қызы. Абай әндерін орындап, әншілік өнерімен елге таныған. Өз заманында көп қиыншылық көріп, ашаршылық жылдарында өмірден озған.

1930-1937 жылдары Абайдың ұрпақтары қуғын-сүргінге ұшырады. Тұрағұл, Мекайыл, Әбдірахманның қызы Райхан, Мағауия ұрпақтары мен немерелері тәркілеуге ілікті. Шәкәрім атылып, көптеген ұрпақ репрессияға ұшырап, әдеби-рухани сабақтастыққа үзілуге шақ қалды.

Абай әулеті – қазақ руханиятының алтын арқауы. Бұл әулет ұлттық ойлау мен көркемдік дүниетанымның, өркениеттік сабақтастықтың негізі. Абайдың ұрпағы өз дәуірінің тарихи-әлеуметтік, саяси-мәдени жағдайларына сай өмір сүріп, кейбірі ақындық пен ағартушылық жолын жалғастырса, енді бірі мемлекеттің қуғын-сүргін саясатының құрбанына айналды. Ақылбай, Мағауия сынды балалары шығыстық үлгідегі поэма жазса, Әбдірахман – орыс білімінің игілігін көрген алғашқы қазақтардың бірі болды. Тұрағұл – Абай мұрасын алғаш жүйелеп, баспадан шығаруға мұрындық болды. Мекайыл, Ізкайыл, Кенже сынды ұрпақтары да ұлт мұрасына деген адалдығымен ерекшеленді. Шәкәрім арқылы жалғасқан Абай мектебі – қазақ әдебиетіндегі рухани сабақтастықтың айқын көрінісі. Кеңес дәуірінде репрессия мен тәркілеу Абай ұрпағына рухани қысым әкелсе де, олардың әдеби және тарихи үлесі бүгінгі күнде қайта бағаланып, тарихи әділдік қалпына келтірілуде. Абай тұлғасы арқылы қалыптасқан рухани мектеп оның балалары, туыстары мен мұрагерлерінің шығармашылығында жалғасып, кеңестік кезеңде қуғын-сүргінге ұшыраса да рухани тамыр ретінде бүгінге жетті. Сондықтан Абай әулеті қазақ қоғамының  ұлттық, рухани дамуында маңызды рөл атқарған әулет ретінде тарихта мәңгі сақталады.

Суретте:  «Абай. Шығармаларының академиялық толық жинағы. Үш томдық. 1-том. Томды құрастырып, баспаға дайындағандар: Матыжанов К.І., Мәдібаева Қ.Қ. (түсініктерін жазға), Шапай Т.М., Қыдыр Т.Е., Тұрсынбайұлы Б., Жұматаева А.Н. – Алматы: «Жазушы» баспасы, 2020. – 640 бет, 308 б» еңбегінен алынды.

Сурет  «Абай. Шығармаларының академиялық толық жинағы. Үш томдық. 1-том. Томды құрастырып, баспаға дайындағандар: Матыжанов К.І., Мәдібаева Қ.Қ. (түсініктерін жазға), Шапай Т.М., Қыдыр Т.Е., Тұрсынбайұлы Б., Жұматаева А.Н. – Алматы: «Жазушы» баспасы, 2020. – 640 бет, 3010 б» еңбегінен алынды.

Автор: Жауынбай Жылқыбайұлы

Qazaqstan tarihy порталы — https://e-history.kz/