Қазақ журналистикасының ежелгі тамыры тереңге жайылған. XIX ғасырдан қалыптасу кезеңінен бастап бүгінгі күнге дейін ол күрделі тарихи оқиғалар мен елдің қоғамдық өміріндегі өзгерістерді бейнелейтін ұзақ даму жолынан өтті.Біз осы дамудың негізгі кезеңдеріне шолу жасаймыз және оның қазіргі қоғамға әсерін талдаймыз.
Қазақ журналистикасының даму кезеңдері:
- Бірінші мерзімді басылымдар:
Қазақ журналистикасының басталуы XIX ғасырда алғашқы мерзімді басылымдардың пайда болуымен ерекшеленді. Олар қазақ зиялыларының мүдделерін білдіретін және мәдениет, білім және әлеуметтік сала мәселелерін қамтитын газеттер мен журналдар болды.
- Кеңес кезеңі:
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін Қазақ журналистикасы кеңестік идеологияның ықпалымен дамудың жаңа кезеңіне өтті. Газеттер мен журналдар Коммунистік партияның органдарына айналды, ал олардың негізгі бағыты — Кеңес мемлекетінің коммунистік идеялары мен саясатын насихаттау.
- Тәуелсіздік кезеңі:
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақ журналистикасы жаңа бетбұрыс жасады. 1991 жылы Қазақстан Тәуелсіздігінің пайда болуымен ол еркін әрі алуан түрлі болды. Қоғамның әртүрлі көзқарастары мен мүдделерін көрсететін жаңа тәуелсіз БАҚ пайда бола бастады.
- Қазіргі жағдайы:
Бүгінгі таңда Қазақ журналистикасы Қазіргі ақпараттық қоғам жағдайында дамуын жалғастыруда. Ол жаңа жағдайлар мен технологияларға бейімделуді қажет ететін цифрландыру, интернет-медиа және әлеуметтік медиа қиындықтарына тап болады.
XIX ғасырда ұлттық ояну және мәдени өрлеу жағдайында Қазақстанда осы дәуірдегі ағартушылықтың қайырымдылығына айналған алғашқы мерзімді басылымдар пайда болды. 1858 жылы Қазақ қоғамының өміріне өз ізін қалдырған мәдени және әлеуметтік өзгерістердің әсерінен алғашқы мерзімді басылым — «Қазақстандық ведомости» газеті жарық көрді.
Бұл оқиға қазақ журналистикасында жаңа дәуірдің басталуын белгіледі, онда ұлттық мәдениетті ағарту мен жариялау басты мотивтерге айналды. Алдағы онжылдықтарда елдегі мерзімді басылымдардың саны үнемі өсіп, әсерлі сандарға жетті. XIX ғасырдың аяғында Қазақстанда білім мен қызығушылықтың түрлі салаларын білдіретін 20-дан астам журналдар мен газеттер жұмыс істеді.
Қазақтың жалпы жазба тарихына үңілсек, ең әуелі бастауды қос қарлығаштан бастау алды дейміз. Иә ол: Дала һәм Түркістан уәләяты газеті.
«Дала уәләяты» ХІХ — ғасырдың 88 жылдары жарық көріп, ұлт тағылымдағы екінші басылымдық рөлді атқарды. Алғашқысы «Түркістан уәлаяты» газеті одан ертерек 1870 жылы жарық көрді. Бірақ алғашында қос газеттің мақсаты қара халыққа Патша саясатын сіңірті болды. Тіпті, бұл іске асты. Газет аз уақыт ішінде мемлекетті тырп еткізбей ұстауға, насихат жұмыстарында таптырмас құралға айналған болатын. Ал кей сандарында жарияланған мақалалардың көбісі жергілікті халықтың тілімен жазылып, қазақ тілінің шұбарлануына ықпалы зор болды. Жергілікті тұрғындар сол тілді үйренуге мәжүр болды. Себебі, газет оқу үшін де тіл үйренуің міндет. Бұл газеттің ішінде жалпы көтерілге мәселелер:
- Шаруалар мәселесі. Барлығына айқын шаруалар көшкен уақытта, жер бөлінісі тіпті қиындаған болатын. Бірен-саран көтерілісті патша үкіметі жаныштап тастай салды. Ал газет бұның барлығында халықты алдаусырату құралы бола білді.
- Тіл мәселесі. Қазақ тілінің мәртебесін көтері туралы осы газеттерде-ақ айтылып басталды. Міне, білім қуған қазақтың мәселесі осы жерден бастау алды. Отарлы ел әлбетте, тіл мәселесі халықтың ең ығыры шыққан мәселе. Қай кезде болмасын актуалды.
- Алғашқы құнды мақалалар. Ш.Уалихановтай біртуар азаматтар, Абай, Шәкәрім еңбектері осы газеттен орын алды.
- Технологиялық мақала. Ең алғаш рет 1880 жылы осы газет арқылы қара халық күн тұтылуының қашан және қалай, неден туындайтынын білген болатын
Бұл басылымдар айналадағы әлем туралы білім мен ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз ете отырып, қоғамдық пікірді қалыптастыруда шешуші рөл атқарды. Олар халықтың білімі мен мәдени дамуын ынталандырды, сонымен қатар ел мен оның тұрғындарының тағдырына әсер еткен маңызды мәселелерді талқылауға арналған алаң болды. Ол бізге ағартушылық пен сөз бостандығы қоғамдық прогрестің қозғалтқышына айналғанын және бұқаралық ақпарат құралдарында жоғары стандарттарға ұмтылуға шабыттандыратынын еске салады.
- Кеңестік кезең: социалистік қайта құру дәуіріндегі қазақ баспасөзінің алтын ғасыры
Қазақстанда кеңестер билікке келгенге дейін мерзімді басылымдар елдің қоғамдық өмірінде маңызды орынға ие болды. Алайда, келген Кеңес өкіметі өзімен бірге қазақ журналистикасының дамуына жаңа принциптер мен міндеттер әкелді.
1920 жылдардан бастап қазақ баспасөзі Социалистік насихат пен білім берудің ажырамас бөлігіне айналды. Газеттер мен журналдар халыққа әсер ету құралы болды, оны Социалистік идеяларға тәрбиелеп, жаңа жүйені белсенді қолдауға шақырды. Осы кезеңде тақырыптар мен бағыттардың кең спектрін көрсететін басылымдар саны күрт өсті. Социалистік қоғамның идеологиясы қалыптасқан партия мен мемлекеттің ресми органдарымен бірге мәдениет, білім, ғылым және өнерге арналған басылымдар пайда болды. Осылайша, баспасөз қазақ халқының әлеуметтік және мәдени дамуында маңызды рөл атқарды, оны белсенді өмір сүруге және жасампаздыққа ынталандырды.
Ең алғаш қазақтың Алаштықтар ұсынған Қазақ газеті, тегеуріні мықты Айқап журналы жарық көрді. Артынша Жұлдыз, Қазақ әдебиеті, Жалын журналдары жарық көрді. Әуезовтың қолдауымен Абай журналы жарыққа шығып, оны суытпай Абай жолы романы көпшілік назарына ұсынылды.
Сонымен қатар, кеңестік кезең журналистикада жаңа технологиялар мен әдістердің пайда болуымен ерекшеленді. Қазақ тілінде баспасөзді енгізу, республика бойынша газеттер мен журналдар желісін кеңейту, сондай-ақ халықты бұқаралық ағарту және ақпараттандыру үшін радиохабарлар мен кинематографтарды пайдалану қазақ баспасөзінің дамуындағы маңызды кезеңдерге айналды.
Қазақстан аймағында феминизм идеалогиясы басым болды. Қазақстан әйелдері басылымы сол кезеңдегі ең шарықтау шегіне жеткен тақырыптарды ашқан болатын.
Социалистік қайта құру дәуіріндегі қазақ баспасөзінің бұл алтын ғасыры ел тарихындағы және жалпы журналистикадағы маңызды кезең болып қала береді. Бұл баспасөздің әлеуметтік өзгеріс пен қоғамдық пікірді қалыптастыру құралы ретіндегі маңыздылығын, сондай-ақ идеологияның бұқаралық ақпарат құралдарында ұсынылған ақпараттың мазмұны мен формасына әсерін көрсетеді.
Шерхан Мұртаза, Ғани Жалғасбаев, Мұхтар Елжепесов, Мұрат Өтешов секілді мықты тілші, журналистика саңлақтары осы алтын ғасырдың мектебінің түлегі. Мұқағалидің бір өзі жыр-дастан емес пе, ал оның тілшілік қызметі енді ол өзі бөлек әңгіме.
Тәуелсіздік кезеңі: қазіргі Қазақстанда жаңа журналистиканың өркендеуі
1991 жылы Тәуелсіздіктің қалыптасуымен Қазақстан өзінің журналистикасын дамытудың жаңа кезеңін бастан өткерді, ол елдің ақпараттық кеңістігіне айтарлықтай әсер етті. Бұл кезең медиа саласындағы маңызды өзгерістермен, соның ішінде жаңа тәуелсіз басылымдар мен бұқаралық ақпарат құралдарының алуан түрлілігімен ерекшеленді.
Газеттер, журналдар, радиостанциялар мен телеарналар сияқты жаңа тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының құрылуы Қазақстандағы сөз бостандығы мен әртүрлілігіне жасалған маңызды қадам болды. Олар саясат пен экономикадан бастап мәдениет пен қоғамдық өмірге дейінгі әртүрлі тақырыптарды қамтумен қатар, әртүрлі көзқарастарды білдіретін алаңға айналды. Алайда тәуелсіздік кезеңі қазақ журналистикасы үшін нағыз сынақты күндердің басы болды. Бұған сөз бостандығына шектеулер, цензура, тәуелсіз басылымдарды қаржыландыру мәселелері және елдегі саяси және экономикалық жағдайға байланысты басқа да мәселелер кіреді.
Осы сын-тегеуріндерге қарамастан, тәуелсіздік кезеңі қазіргі қазақ журналистикасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. Ол сөз бостандығы, БАҚ тәуелсіздігі және қоғамдағы ақпараттық кеңістіктің әртүрлілігі қажеттілігін атап өтті. Бұл кезең сонымен қатар журналистикадағы кәсібилік пен этиканың маңыздылығын, сондай-ақ қоғамда ақпаратқа еркін қол жетімділік пен пікір алмасуды қамтамасыз ету үшін тәуелсіз басылымдар мен журналистерді қолдау қажеттілігін көрсетті.
Осы уақытта, халықты толығымен бақылауда ұстау үшін, егемендік пен елдіктің саясатын жүргізу үшін, бар халықты ескі санадан арылту керек болды. Бұл кезеңде бар заводтар жұмысын тоқтатты. Көбі шетелге көшіп кетті. Елдегі маскүнемдіктің саны едәуір артты. Қылмыстар жиіледі. Міне, тек БАҚ өкілдері соңына дейін, қисайған халықты түзетуге, ел ісіне етене араласқан болатын.
Осылайша, тәуелсіздік кезеңі Қазақ журналистикасының дамуындағы шешуші кезең болды, ол еліміздің қазіргі медиа-ортасында өз ізін қалдырды және демократиялық қоғамда сөз бостандығы мен БАҚ Тәуелсіздігінің маңыздылығын атап өтті.
Қазақ журналистика қалай алтын қоғамды қалыптастыра білді?
- Саяси және әлеуметтік өзгерістердің журналистикаға әсері:
Бұл бөлімде біз Қазақстандағы саяси және әлеуметтік өзгерістер журналистиканың дамуына қалай әсер еткенін қарастыра аламыз. Бұған саяси реформалар, наразылықтар кезеңдері, сондай-ақ сөз бостандығы мен БАҚ қызметіне әсер ететін заңнамадағы өзгерістер кіреді.
- Қазіргі журналистикадағы мультимедиялық тәсіл:
Заманауи журналистердің цифрлық дәуірдің талаптарына қалай бейімделетінін, соның ішінде ақпаратты тарату және аудиториямен өзара әрекеттесу үшін мультимедиялық форматтарды, интерактивті құралдарды және әлеуметтік медианы пайдалануды қарастыру.
- Қазақ журналистикасының проблемалары мен сын-қатерлері:
Қазіргі Қазақстанда журналистердің алдында тұрған цензура, сөз бостандығына шектеулер, билік немесе бизнес-құрылымдар тарапынан прессинг, сондай-ақ қауіпсіздік қатерлері мен кәсіби тәуекелдер сияқты түрлі проблемаларды талқылау.
- Ұлттық бірегейлікті қалыптастырудағы журналистиканың рөлі:
Журналистиканың ел өмірінің мәдени, тарихи және әлеуметтік аспектілерін жариялау арқылы қазақ халқының ұлттық бірегейлігін қалыптастыруға және нығайтуға қалай ықпал ететінін зерттеу.
- Қазақ журналистикасын дамыту перспективалары:
Бұл бөлімде біз жаңа технологияларды енгізуді, кәсіби стандарттарды нығайтуды, тәуелсіз БАҚ-ты қолдауды және журналистика саласындағы білім беруді дамытуды қоса алғанда, болашақта қазақ журналистикасын дамытудың ықтимал бағыттарын талқылай аламыз.
Міне, бұл қазақ журналистикасының тарихына шолу болатын. БАҚ қазақ қоғамына әрқашан елеулі үлес қосқаны хақ. Қазақ журналистикасының тарихы қоғам тарихының ажырамас бөлігі болып табылады. Журналистика қоғамдық пікірді қалыптастыруда, сөз бостандығы мен демократиялық процестерді қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Оның дамуының тарихи кезеңдерін түсіну
бізге қазақ қоғамының қазіргі жай-күйін жақсы түсінуге және осы саладағы одан әрі даму перспективаларын айқындауға көмектеседі.
Гульнасип БИСЕМБАЕВА
«Тұран» университетінің студенті.
Алматы қаласы
Коллажды жасаған Амангелді Қияс,«ЕQ»;
Коллаж Almaty.kz-Ulysmtdia.kz
