Бүгінде, балалар мен жасөспірімдер арасында бұзақылық, оп – оңай суицид жасау, әлімжеттікдеректері жиілеп барады. Мұны себебін балаларға отбасының, қоғамның, мектеп ұстаздарының жеткіліксіз көңіл бөлінуінен іздейміз бе? Балалар құқықтарының қорғалуына немқұрайлы қарағандықтан ба? Жанұя, мектеп, қоғам өз ұл – қыздарын – оқушысын — перзентін мейірімге бөлеп, жандүниесін түсіне алмауы жалғаса берсе, баланың ертеңгі тағдыры не болмақ?
Қазақстан Республикасы балалар құқықтары жөніндегі амбудсмен САИН Аружанмен аталған сұрақтар төңірегінде сұхбаттасқан едік.
—Аружан ханым, отбасынан бастап, бала бақша, мектеп, аурухана, емхананы айтсақ, балалардыңқай қайсысы да осы аталған ғимараттарда білім алады, тәрбиеленеді, емделеді. Көше мен аулалар да балаларсыз көңілсіз. Барлық ортада балалар құқықтары қорғала бермейтіні рас.
— Бала құқықтары жөніндегі уәкіл болған үш жарым жыл ішінде бізде зорлық — зомбылық көрсету жағдайлары жиілеп баратынын айтқым келеді. Сол себепті, осы кезек күттірмейтін мәселелерді үнемі талқылап, оң шешімдер іздестіріліп жатқанын айтуды тоқтатпаймын. Әрине, атқарылған шаралар – заңнамалық нормаларды қатайту, дағдарыс орталықтарын құру, құқық қорғау органдары мен әлеуметтік қызметтердің жұмысын жандандыру – өте маңызды. Алайда, жаһандық тұрғыдан алып қарасаңыз, қоғамдағы зорлық — зомбылық деңгейі қоғамның өзінің сана деңгейімен анықталады. Әйелі мен бала — шағасын ұрып — соғып, қорлық көрсетіп, қылмысқа баратын – адамдар мен балалардың құқығын таптайтын үлкендер қайдан шығады?
Балаларды толыққанды тәрбиелеу жүйесінің жоқтығы, олардың жеке қабілеттерін ашу, әрбір баланың дарындылығын дамыту мүмкіндігінің жоқтығы заңдарды бұзуға және олардың құқықтарына қол сұғуға бейім қоғамның төмен деңгейін тудырады. Зорлық — зомбылыққа бейім болатын басқа адамдар. Сондықтан, зорлық — зомбылықпен күресу туралы сөз қозғағанда, оның СЕБЕПТЕРІН – біздің қоғамда неліктен жиілеп бара жатқанын білуіміз керек. Әрине, полиция, прокуратура, сот, психологтардың жұмысы маңызды, бірақ бұл тергеушілермен жұмыс. Ал ертең тіпті балаларды қорғау үшін полиция қызметкерлері мен психологтар жеткіліксіз болады. Ал сіз себептерді жоюыңыз керек! Қалай? Балалардың ересек өмірге нық қадам басуы үшін барлық мүмкіндіктерді жасау арқылы кедергілерді жояға болады. Жүйені өзгерту керек, балаларымыз есейетін ортаны өзгертіп, өмірге дайындау керек. Сонда ғана олар өскенде зорлық — зомбылыққа жол бермейтін қоғам құра алады.
Әзірше, қылмысқа барғаны үшін жазаның бұлтартпастығы арқылы күресуге болады.
—Үлкендер жағы балаларды қорғау қажеттілігін біле тұра, заң қағидаттарын сақтай бермейді. Айқайлап ұрсу, қол көтеру, автобустан түсіріп жіберу, зорлық – зомбылық көрсету фактілері жиілеп барады. Бұлай болудың себептері неде деп ойлайсыз?
—Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің балаларды оқытуға қанша қаражат бөлетініне оның экономикалық көрсеткіштері ғана тәуелді емес (бұл тек академиялық білім ғана емес, өнер мен спорт!), сонымен қатар еліміздегі қылмыс деңгейіне де тікелей байланысты. Ел, оның ішінде жасөспірімдер, суицид көрсеткіштері және басқа да жағымсыз факторлар.
Сондықтан да қазір мемлекеттік спорт пен шығармашылық тапсырыстарды жан басына қаржыландыруды енгізуге үлкен үміт артылып отыр. ArtSport реформасы БАРЛЫҚ балаларға мемлекет есебінен өздерінің сүйікті спорт түрлерімен және өнерімен айналысуға, олардың қабілеттері мен дарындарын дамыта отырып, болашақта елге лайықты азаматтарды тәрбиелеуге және сапалы адам капиталын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Осы және басқа да міндеттерді шешіп, біз, бейнелеп айтқанда, бітпейтін өрттерді өшіріп, оның салдарымен күресуді тоқтатамыз. Қысқаша мазмұны: кәмелетке толмағандар арасындағы қылмысты азайтудағы шешуші рөл оның алдын алуда, осы қылмысқа ықпал ететін себептерді жоюда көрінеді.
—Тіпті, балалар мен жасөспірімдердің өздері бір – біріне әлімжеттік жасап, ұрып – соғуды қояр емес. Олардың осындай қатыгездікке баруы – тәрбиенің дұрыс берілмеуінен бе? Әлде, ата – аналар тарапынан балаларына деген қамқорлықтың сиреп бара жатқаны ма? Немесе, сырттағы ақпараттардың әсері ме? Тәрбиенің осы тұсын қалай қалпына келтіре аламыз?
—Ең бастысы, қандай жағдай болсын, мәселені өздігінен шешуге болады деп ойламаңыз. Егер сіздің балаңыз зорлық — зомбылыққа ұшыраса, сіз дереу мектеп психологына хабарласуыңыз керек. Мектеп директорына шағым жазыңыз: егер нақты фактілер болмаса, онда назар аударуды және түсінуді сұраңыз, егер нақты фактілер болса, оларды сипаттаңыз. Денсаулыққа қауіп төндіретін соққы немесе психологиялық қысым болған жағдайда полицияға арыз жазыңыз. Егер шара қолданылмаса, әкімге хат жазу, қадағалау органына – прокуратураға хабарласу қажет. Бұрынғы өтініштерді сақтау — ал жергілікті билік органдары инерция немесе сыбайлас жемқорлық болған жағдайда, республикалық органдарға — Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау комитетіне және Бас прокуратураға жүгіну қажет.
—Аружан ханым, Алматы қаласында (басқа қалаларда да кездесіп қалады) қол жайып көмек сұрайтын балалар көбеюде. Олардың барлығының айтатыны бір жағдай. Автобустарға кіріп, Құран бағыштайды. Жолаушылар балаға тиын – тебен садақа беріп жатады. Бұл игілікті нәрсе. Алайда, балалардың мұндай әрекеті қаншалықты заңды.
—Иә, 2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап ҚР ӘҚБК — нің «Қоғамдық орындардағы саясат» туралы 449 — бабы қолданыста, соған сәйкес (дәйексөз келтіремін) «қорлау, яғни қоғамдық орындарда интрузиялық әрекет жасау үшін шаруашылық жүргізуші субъекті болып табылмайтын тұлғаның кез келген басқа жолмен заттарды сатып алу, сату, айырбастау немесе иемдену мақсатында, сол сияқты көріпкелдік, қайыр сұрау, сексуалдық қызмет көрсету немесе өзге де қызметтер көрсету мақсатында жасалған орындарда», — жүрсе, айыппұл салынады. Яғни, 5 АЕК (25 900 теңге), ал бір жыл ішінде қайталап жасалған құқық бұзушылық үшін 10 АЕК (51 800 теңге) мөлшерінде немесе 5 тәулікке дейін әкімшілік қамаққа алынуы мүмкін.
Деседе, бір «бірақ» бар: бұл бап бойынша жауапқа тартылу үшін азаматтардың өтініші болуы керек, ал біздің азаматтар мұндай қайыршыларға, әсіресе балаларға әбден адал. Жаны ашып, ақшалай көмек қолын созады. Көбінесе мұндай қайыршылық — бала құлдығының жасырын түрі болып табылады (мәжбүрлі еңбек) — бала оқу мен дамудың орнына, біреулердің қорқытуымен жұмыс істеуге мәжбүр болады. бұл мәселе үнемі жауапты органдар тарапынан бақылауда болуы тиіс.
—Көпшілік хабардар болуы үшін еліміздебалалар құқықтарын қорғауға байланысты атқарылып жатқан игі істер мен ұсыныстарыңызды да атап өтсеңіз.
—Өкінішке орай, жас қазақстандықтардың өмірін жақсартуға бағытталған бірқатар маңызды реформалар мен жобалар іс жүзінде жүзеге асырылмайды, орталық және жергілікті атқарушы органдар тарапынан қолдау таппай отыр.
Мен жоғарыда барлық деңгейдегі шенеуніктердің саботажына ұшыраған ArtSport бағдарламасын жүзеге асыру мәселелері туралы айттым.
Денсаулық сақтау министрлігі, Оқу — ағарту министрлігі және Халықты әлеуметтік қорғау министрлігі арасында 2021 жылдың сәуірінде құрылған ведомствоаралық ынтымақтастық жөніндегі жобалық кеңсенің болуына қарамастан, балалардың мүгедектігін төмендету мәселесі әлі де шешілмей келеді.
Осы уақытқа дейін оқушыларды тегін тамақтандыру, мектеп формасын жеңілдету туралы ұсыныстарымды Үкімет те сүйреп жүр. Егер, олар іске асырылған жағдайда балалардың игілігіне, олардың денсаулығына, адамдардың мемлекетке деген көзқарасын жақсы жаққа өзгертуге ғана емес, сонымен қатар бірден үш алып саланы – ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен өңдеуді көтеруге көмектеседі. өнімдер, қоғамдық тамақтандыру және жеңіл өнеркәсіп (мақта және тігін өнеркәсібі). Жаңа жұмыс орындары ашылады, салық түсімдері артады, т.б.
Балалар мекемелерінің қызметіне — тамақтануға, балаларға деген көзқарасқа және т.б. мәселелеріне қатысты көптеген шағымдар бар. Басты мәселе, балалар мекемелері қандай да бір себептермен Кәсіпкерлік кодексінің 147-бабының талаптары бойынша күтпеген тексерулерден қорғалған, оған сәйкес, тексерулер жүргізу алдында құзыретті органдар алдын ала (жоспарлы тексерулер – 30 күн бұрын, жоспардан тыс тексерулер – 1 күн бұрын) тексерілетін ұйымдарды хабардар етуге міндетті. Бұл ереже балалардың құқықтарын бұзудың ықтимал фактілерін жасыруға мүмкіндік береді. Сондықтан, барлық балалар мекемелеріне қатысты кенеттен тексеру жүргізу мүмкіндігін тезарада қайтару қажет деп есептеймін.
Өкінішке орай, балалардың құқықтарын қорғау саласындағы проблемалар тым көп, тіпті олардың қысқаша тізбесімен шектелу мүмкін емес …
—Аружан ханым, балалар мен жасөспірімдер құқығын қорғауда атқарылып жатқан игілікті істеріңіз аз емес. Олардың барлығын бір сұхбатпен айтып жеткізу мүмкін емес. Сізге, ұжымыңызға сәттілік тілейміз!
Ж.Кучукова
Республикалық Бас редакторлар клубының мүшесі
