Ұлттық валютаның бейнесін жасаған шеберлер

Ернұр ІЗІМ,

https://e-history.kz/

         15 қараша – Ұлттық Валюта Күні. 1993 жылы Қазақстан Республикасының ұлттық ақшасы теңге айналымға енді. Бұл оқиға жас мемлекеттің экономикалық егемендігін нақты айқындап, дербес қаржы жүйесін қалыптастыру жолындағы шешуші қадам болды. Ол тек экономикалық тұрақтылықтың емес, ұлттық бірегейлік пен мәдени тұтастықтың көрінісіне айналды. Әлемнің жетекші елдерімен терезесі теңескен жас мемлекет өзінің төл валютасы арқылы саяси тәуелсіздігін экономикалық тұрғыдан бекемдей түсті. Ұлттық валютаның дүниеге келуі – ұзақ дайындық пен жауапкершілігі жоғары шығармашылық еңбектің жемісі. 1992 жылы Мемлекеттік банк тапсырмасымен арнайы дизайнерлер тобы құрылып, теңгенің көркемдік тұжырымдамасы мен визуалды бейнесін жасауға кірісті. Бұл істің басында өз ісінің хас шеберлері тұрды. Олар: Тимур Сүлейменов, Меңдібай Алин, Ағымсалы Дүзелханов, Досбол Қасымов және Хайролла Ғабжалилов. Бес бірдей суреткер мен дизайнердің бір мақсатқа ұмтылған еңбегі арқылы бүгінде барша қазақстандық үшін қадірлі әрі мақтаныш нышанына айналған ұлттық валюта дүниеге келді. Ендеше сол тұлғалармен толығырақ танысайық. 

       Тимур Бимашұлы Сүлейменов – Қазақстан теңгесінің алғашқы дизайнының авторы әрі шығармашылық топтың жетекшісі, еліміздің сәулет және өнер саласындағы көрнекті тұлғалардың бірі. Ол 1943 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында дүниеге келген. Ленинград инженерлік-құрылыс институтында сәулет мамандығы бойынша білім алғаннан кейін, отандық дизайн мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосты. Қазақстандағы заманауи графикалық және индустриялық дизайн мектебінің негізін қалаушылардың бірі саналады.

Тимур Сүлейменов 1992 жылы Қазақстанның Ұлттық банкі тапсырыс берген тарихи жобаның бас дизайнері әрі үйлестірушісі болды. Топтың алдында үлкен әрі жауапты міндет тұрды. Олар тәуелсіз елдің рухын, мәдениеті мен тарихын айшықтайтын, сонымен бірге халықаралық стандарттарға сай қорғаныс элементтері бар жаңа валютаның бейнесін жасау керек еді. Сүлейменовтің басты идеясы теңгені тек төлем құралы емес, ұлттық сана мен мәдениет айнасына айналдыру болды. Ол банкнот беттерінде қазақ халқының ұлы тұлғаларының бейнелерін орналастыруды ұсынды. Осылайша, алғашқы теңге купюраларында Әбу Насыр әл-Фараби, Сүйінбай Аронұлы, Абылай хан және басқа тарихи қайраткерлердің портреттері көрініс тапты. Теңге эскиздері 1993 жылы Англиядағы әйгілі Harrison & Sons баспасында басылып шықты. Ол кезде теңгенің көркемдік шешімдері мен графикалық нақыштары жоғары халықаралық бағалауға ие болған. Ұлттық валютаның тұжырымдамасы толығымен Қазақстанда жасалып, тек басып шығару процесі шетелде жүзеге асырылды.

Тимур Сүлейменов кейінгі жылдары да елдің мәдени және көркем өміріне белсене араласты. Ол Қазақстан дизайнерлер одағының төрағасы болып қызмет атқарды, көптеген жас суретшілер мен сәулетшілердің ұстазы атанды. Оның еңбегі үшін «Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері» атағы беріліп, түрлі мемлекеттік марапаттармен атап өтілді. Атақты дизайнер 2018 жылы 10 мамырда Алматы қаласында ұзаққа созылған сырқаттан қайтыс болды.

Меңдібай Қойшыбайұлы Алин – кәсіби суретші-график, ұлттық валютаның көркемдік тұжырымдамасын қалыптастыруда айрықша рөл атқарған тұлға. Ол 1953 жылы Алматы облысында дүниеге келген. Н.В. Гоголь атындағы Алматы көркемсурет училищесін тәмамдаған соң, Мәскеудегі әйгілі Полиграфия институтында білім алып, графикалық дизайн мен баспа ісінің қыр-сырын меңгерді. Бұл білім мен тәжірибе кейін ұлттық валютаны жасау барысында ерекше пайдасын тигізді.

Меңдібай Алин 1992 жылы Қазақстан Ұлттық банкі құрған дизайнерлер тобында жұмыс істей бастады. Сол кезеңде оның міндеті – теңгенің жалпы композициялық шешімін жасау, графикалық элементтер мен ұлттық өрнектерді үйлестіру, банкноттардың көркемдік тұтастығын қамтамасыз ету болды. Ол алғашқы банкноттардың бетіне қазақтың ұлы тұлғаларының бейнелерін енгізуді қолдаған әрі сол портреттерді орындауға тікелей атсалысқан. Алин әр сурет арқылы тарих пен мәдениеттің өзара сабақтастығын көрсетуге тырысты. Суретші сонымен қатар банкнот дизайнының техникалық жағын да ескерді. Қауіпсіздік белгілерін енгізу, түстердің үйлесімін табу, ұлттық нақыш пен заманауи графикалық стильді үйлестіру оның басты міндеттерінің бірі болды.

Кейінгі жылдары Меңдібай Алин Қазақстан Ұлттық банкінде бас дизайнер ретінде қызмет атқарып, теңгенің бірнеше жаңа серияларының жасалуына жетекшілік етті. Оның бастамасымен «әл-Фараби кезеңі» деп аталатын жаңа банкноттар сериясы дүниеге келді. Бұл серияда ұлттық тарих пен заманауи Қазақстанның жетістіктері үйлесім тапқан. Бүгінде Меңдібай Алин – өз ісінің майталманы, ұлттық валютаның көркемдік тарихында өшпес із қалдырған тұлға. Оның еңбегі арқылы теңге тек төлем құралы ғана емес, қазақ халқының мәдениеті мен болмысын айшықтайтын өнер туындысына айналды.

Ағымсалы Дүзелханұлы Дүзелханов – Қазақстанның көрнекті суретшісі, графика шебері. Ол 1951 жылы Қызылорда облысының Қазалы ауданында дүниеге келген. Алматы көркемсурет училищесін, кейін Мәскеудегі В.И. Суриков атындағы көркемсурет институтын тәмамдаған. Кәсіби суретші ретінде ол Қазақстан бейнелеу өнерінің дамуына зор үлес қосып, графика, кітап иллюстрациясы және қолданбалы өнер саласында ерекше қолтаңбасымен танылған.

1992 жылы ел тәуелсіздігімен тұспа-тұс келген тарихи кезеңде Ағымсалы Дүзелханов Қазақстан теңгесінің алғашқы нұсқасын әзірлеу жөніндегі дизайнерлер тобына шақырылды. Дүзелхановтың негізгі міндеті – банкноттардағы портреттер мен ұлттық символика элементтерін көркемдік тұрғыдан орындау, майда графикалық детальдарды айқындау болды. Ол әр купюраның бет бейнесін жасау кезінде ерекше ұқыптылық танытып, адам бейнелерін дәуір рухымен астастыра бейнеледі. Ағымсалы Дүзелханов теңге дизайнында ұлттық рухты, қазақ халқының эстетикалық талғамын және тарихи мұрасын көрсетуге тырысты. Оның айтуынша, алғашқы теңге эскиздерін дайындау оңай болмаған. Суретшілер тәулік бойы жұмыс істеп, кейде ұсақ сызықтарды микроскоп арқылы салуға мәжбүр болған. Әр элементтің дәлдігі банкноттың қауіпсіздігі мен сапасын қамтамасыз етудің кепілі еді.

Теңге жобасынан кейін де Ағымсалы Дүзелханов еліміздің мәдени өмірінде белсенді қызмет атқарды. Ол көптеген кітаптардың иллюстрациясын жасап, Абай, Мұқағали, Фариза секілді қазақ әдебиетінің алыптарының шығармаларына көркем бейне берді. Сондай-ақ, ҚР Мемлекеттік Елтаңбасының алғашқы эскиздерін жасау ісіне де қатысқан. 2003 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанып,     1996 жылы «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағына ие болды. Өмірінің соңына дейін сурет өнеріне адалдық танытқан Ағымсалы Дүзелханов 2025 жылы тамыз айында дүниеден өтті. Оның есімі мен еңбегі ұлттық мәдениет пен өнер тарихында мәңгілік сақталады.

Досбол Мақсұтұлы Қасымов – Қазақстанның белгілі суретшісі, иллюстратор әрі дизайнер. Ол 1960 жылы 11 қазанда Ақмола облысындағы Щучинск қаласында дүниеге келген. Бала кезінен бейнелеу өнеріне құштар болып, кейін бұл бағытта кәсіби білім алды. Оның шығармашылық жолы графикалық өнер, кітап иллюстрациясы және қолданбалы дизайн салаларымен тығыз байланысты болды.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында, 1992 жылы, Қазақстан теңгесінің алғашқы дизайнын жасау бойынша құрылған дизайнерлер тобына Досбол Қасымов та шақырылды. Бұл тарихи міндеттің маңыздылығын түсінген ол өз шығармашылық шеберлігін толық арнады. Оның жұмысы негізінен теңге банкноттарының техникалық нақтылығына, элементтердің үйлесіміне және көркемдік реттілігіне бағытталды. Қасымов банкноттың тек сыртқы келбетін емес, оның қорғаныс белгілерін, жарыққа қарсы элементтерді, түс пен текстураның сәйкестігін де ескерді.

Бұдан кейін де Досбол Қасымов ұлттық мәдениет пен өнерге белсенді еңбек сіңірді. Ол Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі ретінде бейнелеу өнерінің түрлі бағыттарында шығармашылықпен айналысты, сонымен бірге көптеген мәдени жобаларға қатысып, жас суретшілерге ұстаздық етті. Оның еңбектері отандық көрмелерде және халықаралық арт-форумдарда көрсетілді. Қазақстанның өнер кеңістігінде Досбол Қасымов – өз қолтаңбасы бар суреткер. Ол үшін теңге тек қаржылық құжат емес, ұлттық сана мен елдік мақтаныштың көрінісі болды. Оның ұлттық валютаның алғашқы бейнесін жасау ісіне қатысуы – ел тарихындағы маңызды мәдени кезеңнің ажырамас бөлігі болып қала бермек.

         Хайролла Мағауияұлы Ғабжалилов – Қазақстанның белгілі сәулетші-дизайнері, суретші және қоғам қайраткері. Ол 1950 жылы Қарақалпақстанның Тахтакөпір ауданында дүниеге келген. Кейіннен Қазақстанға қоныс аударып, өнер мен сәулет саласында кәсіби жолын бастады. Дизайн мен архитектура бағытында жоғары білім алып, шығармашылық ізденістерін ұлттық рух пен заманауи ой-тұжырымдар негізінде дамытты.

1992 жылы Қазақстан тәуелсіздігін жаңа еншілеп жатқан тұста, Ұлттық банктің тапсырысымен теңгенің алғашқы нұсқасын әзірлеу үшін құрылған дизайнерлер тобына Хайрулла Ғабжалилов шақырылды. Ол осы топта суретші ретінде ерекше рөл атқарып, банкноттардың көркемдік және идеялық тұтастығын жасау, ұлттық символика мен заманауи графика элементтерін үйлестіру бағытында еңбек етті. Оның шығармашылық ұстанымы – «ұлттық ерекшелікті сақтау және жаңа мемлекеттің рухын көрсету» болды. Ғабжалилов теңге дизайнын әзірлеу барысында қазақ халқының мәдениетіне тән айшықты белгілерді – ою-өрнектерді, сәулеттік бейнелерді, тарихи рәміздерді қолданды. Сонымен бірге, әр банкноттың көрінісі көркемдікпен қатар заманауи қорғаныс талаптарына да сай болуын қамтамасыз ету үшін техникалық топпен тығыз жұмыс істеді.

Суретші тек теңге жобасымен шектеліп қалған жоқ. Кейіннен ол Қазақстандағы дизайн мәдениетінің дамуына белсене араласып, түрлі әлеуметтік және мәдени жобаларды жүзеге асырды. Хайрулла Ғабжалилов – «Алаш» тарихи-зерттеу орталығының президенті ретінде ұлттық тарих пен мәдениетті зерттеуге, оны заманауи көзқараспен дәріптеуге де үлес қосты. Оның еңбектері сәулет пен дизайн саласында жоғары бағаланып, елдегі мәдени және қоғамдық өмірдің белсенді қатысушысы ретінде танылды.