Сырбай Мәуленов
Сонау Туран ойпатынан бас алып,
Өзен болып айрыларда жасы ағып,
Торғай бір күн таңмен бірге аттанған
Ұзатылған қыз сияқты жасанып.
Бұлттың көлі орын теуіп жапаннан,
Жалпақ дала найзағайдан от алған.
Көк темірлі қақпасы деп Торғайдың
Бүкіл дала бір есіммен аталған.
Ғафу Қайырбеков
Сүйікті Торғай,
Сүтіндей болған анамның,
Осынау жаста
Арнадым өлең саған мың.
Ең үлкен менің
Дастаным жазған — өзіңсің,
Атыңды жырдан
Тастамай жүрген балаңмын.
Ұлт ұстазы Ахаңның табаны тиген топырақ
Торғай – қазақ әдебиеті мен мәдениетінде өшпес із қалдырған Алаш ардақтылары — Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының, Сейіт Кенжеахметов, Ғафу Қайырбеков, Сырбай Мәуленов, Шәміл Мұханбетжанов, Қайнекей Жармағамбетов, Нұрхан Ахметбеков, Болат Хамзин, Кенжеғали Сағадиев, Қоғабай Сәрсекеев секілді нарқасқалардың туған өлкесі.
Жазира сахара даламыздың қай тұсын алсақта, қойнауы тұнған тарих. Сол тарихты оқырмандарымызға кеңінен жеткізу үшін еліміздің аймақтарындағы ерекше құрылған ауылдармен таныстырмақ ниеттеміз.Жоғарыда қос ақынның өлеңі туған жері Торғайына арналса, тарихи деректерде ерте заманда (14 ғасырдың ақыры – 15 ғасырдың басы) – ақын, жырау, би, философ, Әз Жәнібек ханның ақылшысы болған Асан қайғы (Хасан) СәбитұлыТорғай өзеніне қарап: «Ақсуың бал татитын, ақ шабағын май татитын екен» — деп тамсанған екен.
*« 1283 жылы Италия саяхатшысы Рубик Еділден бастап, Жайықтың жоғары жағынан Созақ, Құмкент арқылы Іле қаласына дейін жүріп өткені сол заманның өзінде-ақ Торғай даласы байтақ елдің шежіремсінің бір бөлшегі екенінің дәлелі.
Торғай бүгінде, Қостанай облысы, Жанкелді ауданының орталығы. Мекеннің бар тарихы сақталған «Торғай музейлер кешенінің» директоры, «Үздік өлкетанушы» төсбелгісінің иегері, «Мәдениет саласының үздігі», Республикалық балалар жобасының үздік авторы СӘРСЕКЕЙ Гүлбану Қулетқызымен онлайн байланысқа шығып, ауыл тарихымен жақыннан танысқан едік. Биыл музей облыстық «Рухани қазына 2022 байқауына» қатысып, «Үздік музей» аталымына ие болды.
Гүлбану Қулетқызы:
—»Қазақстанның киелі жерлері» картасына біздің ауданнан енген 7 қасиетті жер туралы мағлұмат бар. Атап айтсам: Албарбөгет бөгеті (Көкалат ауылы); Міржақып Дулатұлы кесенесі (Бидайық ауылы); Баймырза әулие мазары (Қалам-Қарасу ауылы), Қазыбай әулие мазары (Аралбай ауылы); Тілеп әулие мазары (Жыланшық өзенінің бойында); Ахмет Байтұрсынұлының үйі (Ақкөл ауылы); 1916 жылғы Татыр шайқасы белгісі (Жаркөл ауылы). 2019 жылы киелі орындар қатарына Шұбалаң ауылындағы Бейсен батыр кесенесі енгізілді.
2011 жылы «Мұражай – тарих пен бүгінгі күннің феномені ретінде» атты халықаралық мұражайтанушылар форумы аясында өткізілген «Үздік ауыл мұражайы» байқауының жеңімпазы атандық.
Аудан орталығында Шақшақ Жәнібек батырға, Алаш арыстары А.Байтұрсынұлы мен М.Дулатұлына, Ы.Алтынсаринге, Ә.Жанкелдинге арналған музейлер және халық ақыны Н.Ахметбековтің музей–үйі бар.Әрқайсысында тарих қойнауының тылсым сырлары тұнып жатыр. Оның алғашқысы Ә.Жанкелдин музейі 1984 жылы ашылса, төрт жылдан кейін Ы.Алтынсарин мемориалды-педагогикалық мұражайы келушілерді қабылдады. Тәуелсіздік жарияланған жылы Алаш арыстары Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының әдеби мұражайының тұсауы кесілді. 1993 жылы Шақшақ Жәнібек батырға арналған рухани шаңырақ пайдалануға берілді.
1864 жылы салынған Торғайдағы тұңғыш Ыбырай мектебі түлектерінің үндеуінің арқасында 1988 жылы білім ошағы қалпына келтіріліп, мемориалды-педагогикалық мұражай болып ашылды. Тағы бір мұражай Тәуелсіздігімізді алып, етек-жеңімізді жия бастаған тұста, кешегі жаугершілік заманда қазақтың төрт тірегінің бірі болған Шақшақ Жәнібек бабамыздың 300 жылдық мерейтойы қарсаңында, Торғай халқының өз қаражатымен салынып, ашылды.
Бұл мұражай ХVІІІ ғасырдағы жоңғар шапқыншылығы кезіндегі «Алқакөл сұлама, Ақтабан шұбырынды» қасіретін көз алдына әкелетін «Аңырақай шайқасы» диарамасы мен Жәнібек бабамыздың өмір жолы, жазған хаттары, бабасы Шақшақ баһадүр ұстаған тудың қиындысы, «Тархан» атағын алғандағы жарлық пен зират басынан әкелінген топырағы, батыр жөнінде жазылған кітаптармен толықтырылған.
Шолпан Ахметқызы мен Гүлнәр Міржақыпқызы — Ахаң мен Жақаңның ақталуына байланысты 1991 жылы Торғайда өткен Республикалық ғылыми –теориялық конференцияға арнайы келіп қатысқанда, қасында жүріп қызмет етіп едік. Сол кісілердің де мұражайға сыйы молынан болды. Ең кереметі қос арыстың нақты қолданған заттары мен шығарған кітаптарының сирек кездесетін нұсқаларын сыйлауы – баға жетпес құндылық еді. Мына мысалды айтсақ, көзсіз ерлікке пара-пар оқиғаға тәнті боласыз. Гүлнәр апамыз қиын-қыстау кезде әкесінің дүниелерімен қатар, атасы Ахметтің 4-кітабының түпнұсқасын Орынбордан Мәскеуге көшіп бара жатқан татар көршісіне аманаттап табыстаған екен. 52 жыл бойы оған алыстан ақысын жіберіп отырып, 1990 жылы ғана Алматыға алып келіп, келесі жылы Торғайдағы мұражайға өткізді.
Енді бесінші мұражай туралы да қысқаша таныстыра кетейік. Ол Торғайдың топжарғаны, айтыс дүлдүлі Нұрхан Ахметбековтің музей-үйі 1983 жылы ақынның 70 жылдық мерейтойында ашылып, бүгінге дейін халыққа қызмет етіп келеді
Торғай музейлер кешенінің қызметкерлерінің әр күні тынымсызеңбекпен жалғасады. Атқарылып келе жатқан шаралардың барлығы да – бүгінгі өскелең ұрпақ үшін, сол жасөспірімдердің болашағына арналуда.
Әңгімелескен: Ж.Кучукова
