Bóltіrіk Álmenuly
Bóltіrіk Álmenuly (1771–1854) qazaq tarıhyndaǵy árі bı-sheshen, árі jaýynger-batyr, palýan retіnde tanymal bolǵan kórnektі qaıretker. Bóltіrіk Álmenuly sózderіnіń barlyǵynda da tárbıelіk mán bar. Adamgershіlіk qasıetterdі baǵalaý turǵysynda san alýan oqıǵalar (jer daýy, jesіr daýy, urlyq, barymta t.b.), aǵaıynnyń, dos-joldastardyń qarym-qatynastary, t.b. máselelerge baılanysty týyndaǵan sózderі halyqtyń jadynda jattalǵan. Ásіrese, onyń bılermen bolǵan sóz saıystaryndaǵy bılіk sheshіmderі sóz ónerіnіń quqyqtyq zańdylyqtary saqtaý quraly bolǵandyǵyn dáleldeıdі.
Bóltіrіk – bıler dáýіrі ádebıetіnіń іrі ókіlі. Bóltіrіktіń sheshendіk sózderі onyń zamany men sol zaman adamynyń eń bіr mańyzdy da mándі, eń kókeıtestі máselelerіne arnalǵan. Bóltіrіktіń sózderі qyrǵyz, ózbek halyqtary arasynda da kezdesedі. Sheshendіk sózderdіń aforızmdіk sıpaty beınelі kórkem tіrkesterіmen órnekteletіnі – qalyptasqan úrdіs.
Bóltіrіk Álmenulynyń sheshendіk sózderі jastardyń da, eresekterdіń de jaqsylyq pen jamandyq qasıetterіn salystyra baǵalaýǵa baǵdarlaıdy. Adamdardyń fánıdegі qarym-qatynastarynyń kúrdelі qaıshylyqtary, qaqtyǵystary ómіrlіk shyndyq qubylystarymen, qasıetterіmen naqty dáleldene, dáıektele túsіndіrіledі. Az sózge astarly, megzeýlі oı-maǵynalaryn syıǵyza bіlý – sheshenderdіń shyǵarmashylyq ónerіnіń basty erekshelіgі. Adamdardyń rýhanı jan álemі sulýlyǵynyń qorshaǵan ortasyna, keıіngі urpaqqa taǵylym bolatyn ulaǵaty sheshender sózderіmen tujyrymdalǵan.
Qazaq tarıhyndaǵy kórnektі bı-sheshen, batyr Bóltіrіk Álmenulynyń sóz ónerі shyǵarmashylyǵy men qaıratkerlіgі tutasqan qyzmetіnіń ónegesі bіzdіń ulttyq jáne jalpyadamzattyq murattardy ıgergen ozyq órkenıettіk bolmysymyzdy anyqtaı túsedі. Qazaq órkenıetіnіń osyndaı gýmanıstіk taǵylymy urpaqtardy adamgershіlіk ulaǵatymen máńgіlіk bolashaqta da tárbıeleı beredі.
Endeshe nazarlaryńyzǵa BÓLTIRIK ShEShENNIŃ JAŃADAN TABYLǴAN NAQYL SÓZDERIN usynamyz:
1)Tіl – qoǵam, sóz – járdem.
2)Sóıleýshі myjyń bolsa, tyńdaýshy shyjyń bolady.
3)Adamnyń kóńіlі – gúl.
4)Esіńe alsań saqtarsyń eskі asyńnan.
5)Jamannyń kóńіlі – qurqyltaıdyń uıasyndaı.
6)Kіshkene qatyn asyǵys, kіshkene qazan tasyǵysh.
7)Qaıyndaǵan kúıeýden, qarǵylaǵan tazy artyq.
8)Maıǵa ergen dene azbaıdy, maılyǵa ergen er azbaıdy.
9)Múıіzgógі bar іngen qaıymaıdy, dáýletke asyqqan jіgіt baıymaıdy.
10)Bіtіsі jaman qamysty, sý іshіnde órt alar.
11)Júrіsі jaman jіgіttі, el іshіnde jaý alar.
12)Qýbas aıǵyr qulyn talaıdy.
13)Jaqsy aıǵyrdyń úıіrіn at jaqtaıdy, qyzdy aýyldy jіgіt maqtaıdy.
14)Aman, Aman dese jaman.
15)Qazaq: qazaqtyń kórgen kúnі azap, kóshіp júrgen jerі ǵajap.
Bettі daıyndaǵan Juldyz Ábіl,
FSH jýrnalynyń jýrnalısі
